حرم امام رضا

حرم امام رضا از نظر مساحت بزرگترین مسجد جهان است. مسجد گوهرشاد، موزه، کتابخانه، چهار حوزه علمیه، قبرستان، دانشگاه علوم اسلامی رضوی نیز در داخل مجموعه قرار دارد. غذاخوری برای زائران، نمازخانه های وسیع و ساختمان های دیگر. معمار حرم امام رضا بسیار زیبا و حتی در چشم جهانیان بی نظیر است. با من در سفرآس 24 همراه باشید تا ببینیم که حرم امام رضا چند صحن دارد و چگونه به شکل کنونی رسیده است؟

این مجموعه یک مرکز گردشگری و مقصد تور هوایی مشهد در ایران است و به عنوان «قلب ایران شیعه» با 25 میلیون شیعه ایرانی و غیرایرانی هر ساله بر اساس برآورد سال 2007 از حرم امام رضا مشهد بازدید می کنند. این مجموعه تحت مدیریت بنیاد آستان قدس رضوی و در حال حاضر توسط اعلم الهدی روحانی برجسته ایرانی اداره می شود.

حرم با مساحت 267079 متر مربع (2874810 فوت مربع) در حالی که هفت حیاط که آن را احاطه کرده پوشش مساحت 331578 متر مربع (3569080 فوت مربع)، در مجموع 598657 متر 2 (6443890 فوت مربع). همه ساله مراسم غبارروبی در حرم امام رضا برگزار می شود.

اهمیت مذهبی حرم امام رضا مشهد

منابع شیعه احادیث متعددی از امامان شیعه و پیامبر اسلام نقل می کنند که اهمیت زیارت حرم مطهر رضوی را برجسته می کند. در حدیثی از پیامبر اسلام آمده است: یک نفر از گوشت و خون من در سرزمین خراسان دفن خواهد شد. خداوند متعال هر غمگینی را که به زیارت حرم او برود غم و اندوه را برطرف می کند. هر گنهکاری که به زیارت حرمش برود، قطعاً خداوند گناهانش را می بخشد.

علاوه بر این این حرم در نگاه شیعیان کشورهای عربی و دیگر کشورها نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است تا جایی که هر ساله توریست بسیاری به این شهر برای زیارت سفر می کنند. عکس های زیادی از حرم امام رضا از بالا و هوایی منتشر شده است که جهانیان را تشویق می کند در ایام زیارت های عمومی به این شهر و مکان سفر کنند.

تاریخ حرم رضوی

سال های اول

دارالاماره (ملک نشین) یا باغ حمید بن قحطبه الطایی قلعه ای در روستای سناباد بوده است. قدمت آن به دوران قبل از اسلام برمی گردد. در دوراهی سناباد، نیشابور، سرخس، توس و رادکان قرار گرفته بود . این قلعه در واقع محلی برای موضع گیری و برقراری امنیت این جاده ها و مناطق مرزبانان بوده است. پس از وفات هارون الرشید در این مکان به خاک سپرده شد. به دلیل این واقعه تاریخی، دارالاماره به مقبره هارونیه معروف شد.

بنای داخلی اولیه دارالاماره در واقع معبدی بوده است که مورد استفاده قرار گرفته است و زرتشتیان به پرستش مشغول بودند. این بنا به دستور مأمون تخریب شد و سپس با معماری خاص خراسان بازسازی شد. چهار دیوار ساده و کوتاه که با گنبدی کم شیب پوشیده شده بود، در اطراف بنا ساخته شد. پس از آن نام بقعه (هارونیه) به واسطه امام زمان (عج) تغییر یافت و به مشهد الرضا معروف شد. مشهد در لغت به معنای مکانی است که شهید در آن دفن شده است.

حرم امام رضا قبل از توسعه

امام علی الرضا در سال 818 توسط خلیفه عباسی مأمون (حکومت 813-833) به قتل رسید و در کنار قبر پدر مأمون، هارون الرشید (ر. 786-809) به خاک سپرده شد. پس از این واقعه، محل را مشهد الرضا (محل شهادت الرضا) نامیدند.

شیعه و سنی (مثلاً ابن حبان در کتاب الصیقات خود نوشته است که هر وقت دچار مشکل می‌شد و در مشهد بود همیشه به زیارت حرم می‌رفت تا از مشکلاتی که او را آزار می‌داد رهایی بخشد) برای زیارت قبر او را زیارت کردند. در اواخر قرن نهم گنبدی بر روی قبر و ساختمان‌های زیادی ساخته شد بازارها در اطراف آن به وجود آمدند. برای هزار سال بعد، چندین بار ویران و بازسازی شده است.

سیاح مشهور مسلمان ابن بطوطه در سال 1333 از مشهد دیدن کرد و از شهر بزرگی با درختان میوه، نهرها و آسیاب‌های فراوان خبر داد. گنبد بزرگی از ساخت و سازهای زیبا بر مقبره نجیب غلبه دارد و دیوارها با کاشی های رنگی تزئین شده است. روبه‌روی قبر امام، قبر خلیفه هارون الرشید قرار دارد که سکویی بر آن چلچراغ‌ها پوشیده شده است.

حرم امام رضا در عصر غزنوی

در اواخر قرن سوم هجری گنبدی بر قبر امام رضا ساخته شد و بناها و بازارهای زیادی در اطراف حرم امام رضا مشهد پدید آمد. در 383 ق / 993 م، سبکتگین از غزنویان سلطان ویرانی مشهد و زائران از زیارت مرقد امام رضا متوقف شد. اما در سال 400 هجری قمری/ 1009 م، محمود غزنوی (متولد 971، حکومت، 998-1030 م.) توسعه و نوسازی حرم مطهر را آغاز کرد و استحکامات زیادی در اطراف شهر ساخت. معمار حرم امام رضا در طول دوره های مختلف به طور مداوم در حال تغییر بوده است.

حرم امام رضا در دوران سلجوق

سلطان سنجر (متولد 1086 م، 1097-1157 م)، پس از شفای معجزه آسای فرزندش در حرم رضوی، حرم را بازسازی کرد و بناهای جدیدی را در محوطه آن افزود. در زمان سلطان سنجر سلجوقی پس از شرف الدین ابوطاهر ب. سعد ب. علی قمی حرم را تعمیر کرد و شروع به ساختن گنبد بر فراز آن کرد. علاءالدین خوارزمشاه در سال 612ق/1215م، همانطور که از کتیبه‌های کاشی‌های معینی بر می‌آید، مرمت حرم را انجام داد. برای دیدن این امر می توان عکس حرم امام رضا را در دوره های مختلف و کاشی کاری های آن را جست و جو نمود.

حرم امام رضا در حمله مغول

در زمان خوارزمیان، حرم رضوی مورد توجه بسیاری قرار گرفت و در داخل آن تعمیرات و تزییناتی صورت گرفت. در این عهد (612ق/1215م)، دو کتیبه ثلث برجسته (خط نسخ بزرگ) به صورت کاشی کاری مربع در دو طرف ورودی حرم – کنار دارالحفظ – نصب شد. ایوان – که در آن نام و نزول امام رضا به امام علی نوشته شده است.

چند کتیبه دیگر و سه محراب (محل ویژه امام جماعت در مساجد) مربوط به این عصر در این مجموعه مقدس وجود دارد. در زمان حمله مغول در سال 1220 شمسی (617 هجری قمری)، خراسان توسط گروه های متجاوز غارت شد و بازماندگان این کشتار به مشهد پناه بردند و در اطراف حرم مطهر ساکن شدند. سلطان محمد خدابنده ایلجایتو (متولد 1282 م)، فرمانروای مغول ایران، به تشیع گروید و در سالهای 703–716 هجری قمری (1304–1316 میلادی) بر ایران حکومت کرد، بار دیگر حرم مطهر را در مقیاس بزرگ بازسازی کرد.

حرم امام رضا در عصر تیموریان

مرحله باشکوه مشهد در زمان شاهرخ میرزا (متولد 1377 م، 1405-1447)، پسر تیمورلنگ آغاز شد و در زمان شاهان صفوی که از 1501 تا 1736 بر ایران حکومت می کردند، به اوج خود رسید. که پایتخت آن هرات بود برای زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) مرتباً به مشهد مشرف می شد. در قرن پانزدهم در زمان شاهرخ میرزا تیموری ، مشهد یکی از شهرهای اصلی قلمرو شد. در سال 1418، همسرش، شهبانو گوهرشاد، بودجه ساخت یک مسجد برجسته در کنار حرم را که به مسجد گوهرشاد معروف است، پرداخت کرد.

حرم امام رضا در عصر صفویه

با ظهور سلسله صفویه در سال 1501 میلادی و اعلام مذهب شیعه اثنی عشری از سوی آنان، مشهد به اوج پیشرفت خود رسید و به زودی به یکی از بزرگترین زیارتگاه ها تبدیل شد. با این حال، از آنجایی که خراسان استان مرزی امپراتوری صفویه بود، مشهد متحمل تهاجمات و دوره‌های اشغال مکرر خان‌های ازبک – محمدخان، عبدالله خان شیبانی، محمد سلطان و به‌ویژه عبدالمومن‌خان» شد. این تهاجمات تا سال 996 هجری قمری/ 1586 م، یعنی سلطنت شاه عباس اول ادامه یافت که سرانجام ازبک ها را از خراسان بیرون کرد.

صحن عتیق در زمان شاه عباس اول گسترش یافت و در زمان صفویه برای بهبود بیشتر آن تلاش فراوانی شد. شاه طهماسب اولشروع به تعمیر و تذهیب مناره نزدیک گنبد کرد و در سال 932/1525 کاشی های گرانبهایی که روی گنبد را پوشانده بود به آجرهای روکش طلا تبدیل کردند. پس از غارت آنها در زمان حمله عبدالمؤمن خان ازبک، آجرهای روکش طلا توسط شاه عباس در سال 1010/1601 بازسازی شد که جزئیات آن بر روی کتیبه ای میناکاری شده توسط علی رضا عباسی نوشته شده است.

شاه عباس همچنین شروع به ایجاد ایوان شمالی، حجره‌ها، حجره‌ها، نماها و ایوان‌های شرقی و غربی کرد. گفته می شود که ملا محسن فیض کاشانی دستور داد تا رواق توحید خانه را در ضلع شمالی حرم برپا کنند. رواق الله وردیخان، ایوان ضلع شمالی دارالضیافه (اتاق پذیرایی) و رواق حاتم خانی، همگی در زمان شاهزادگان بزرگ صفویان، الله وردیخان و حاتم بیک اردوآبادی ساخته شده اند. عکس حرم امام رضا را در دوران صفویه نمی توان یافت و شاید به سختی ممکن باشد به هر حال می توان عکس های دوران قدیم را جست و جو نمود.

شاه عباس دوم دستور تعمیر و کاشی کاری صحن عتیق را صادر کرد و شاه سلیمان نیز دستور داد گنبد حرم رضوی را که در اثر زلزله شکافته شده بود، تعمیر کنند. این را می توان در یک کتیبه نصب شده خواند. وی همچنین به تأسیس چندین مدرسه (حوزه علمیه) دستور داد. ایوان شمالی گوهرشاد مسجد، ورودی حرم مطهر، یا در مصلا (محل نماز) واقع در پایین خیابان(خیابان پایین تر) تعمیر و کاشی کاری یک استاداصفهانی به نام استاد شجاع این کتیبه ها را دارند.

این زیارتگاه در دوران صفویه نیز مورد حمایت حاکمان شبه قاره هند، یعنی قلی قطب الملک (بنیانگذار سلسله قطب شاهی ) و امپراتور مغول اکبر قرار گرفت. این دومی به ویژه یک سنی بود.

حرم رضوی در عصر افشاریه و قاجار

نادرشاه افشار (متولد 1688، ر. 1736-1747 م.) و شاهان قاجار که از 1789 تا 1925 بر ایران حکومت می کردند، صحن های مختلف (صحن)، رواق ها (ریواق) و اماکن حرم امام رضا مشهد را نورانی، زیباسازی و گسترش دادند. ایوان طلای صحن عتیق و مناره بالای آن تعمیر و طلاکاری شد، مناره ایوان شمالی برپا و نورپردازی شد. و سنگاب (ظرف یا ظرفی از سنگ مرمر) در در صحن سقا طلایی (محل عمومی آب آشامیدنی) در صحن عتیق ساخته شد. همه اینها در زمان سلطنت نادرشاه افشار اتفاق افتاد.

همچنین در دوره قاجاریه اصلاحاتی در مجموعه حرم مطهر صورت گرفت که از آن جمله می توان به احداث صحن جدید و طلاکاری ایوان آن اشاره کرد که هر دو در دوره فتحعلی شاه آغاز و در دوره ناصرالدین شاه به پایان رسید. ایوان و نمای شمالی صحن عتیق همانطور که در کتیبه بالای آن نوشته شده در زمان محمدشاه قاجار تعمیر شده است.

قانون توحید خانه در سال 1276/1859م در زمان تولیت عدوالملک تعمیر شد. او نقاشی‌ها و کاشی‌های زیبای حرم را در سال 1275/1858 با آینه‌کاری تزئین کرد. ناصرالدین شاه نیز از دادو تا بالای ایوان غربی صحن جدید و سقف استلاکتی شکل آن، آجرهای طلاکاری شده را بر دیوارها نصب کرد. پس آن را «ایوان ناصری» نامیدند. در زمان سلطنت مظفرالدین شاه نیز در هر دو حیاط، قدیم و جدید، تعمیراتی صورت گرفت.

پس از کودتای دسامبر 1911، توپخانه روسیه انقلابیونی را که به حرم مطهر پناه برده بودند، گلوله باران کرد. کل مجموعه در سال 1911 به شدت آسیب دید، اما پس از مدتی دوباره توسط حسین میرزا نیرالدوله، والی خراسان تعمیر شد.

حرم امام رضا چند صحن دارد

حرم امام رضا در سال 1347/1928 که فلکه (فضای باز مدور به شعاع 180 متر از بالای گنبد) ایجاد شد، تغییرات اساسی در اطراف مجموعه ایجاد شد و سپس شروع به ساخت موزه، کتابخانه و تالار تشریفات کردند. فلکه قدیم قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تا شعاع 620 متری گسترش یافت و بخش مهمی از بافت تاریخی بقاع متبرکه بدون توجه به قدمت و ظرافت آن تخریب شد. عکس حرم امام رضا کمک بزرگی به تحقیق راجع به این مکان در دوره های مختلف تاریخی می کند.

در یازدهم ربیع الثانی 1354 هجری قمری / 13 ژوئیه 1935، در جریان شورش مسجد گوهرشاد، نیروهای مسلح رضاشاه (متولد 1878، ر. 1925-1941م)، بنیانگذار سلسله پهلوی در ایران، به حرم مطهر حمله کردند. و قتل عام مردم در مسجد گوهرشاد جمع شدند. مردم وجود دارد در برابر قانون ضد اسلامی اعتراض شده توسط شد رضا شاه از ممنوعیت حجاب (روسری) برای زنان در ایران است. در روزهای انقلاب ایران، در 21 نوامبر 1978 ، نیروهای محمدرضا شاه (متولد 1919، 1941-1978 میلادی) تعداد زیادی از مردم را در حرم کشتند.

این مجموعه شامل کل هفت حیاط، که به مساحت بیش از 331578 متر را پوشش 2 (3569080 فوت مربع): حیاط نیز شامل مجموع 14 مناره، و 3 چشمه. تصاویر هوایی از حرم امام رضا از بالا زیبایی این معماری را دو چندان کرده است. توصیه می شود برای زیارت حرم امام رضا از تور مشهد از کرمانشاه استفاده کنید.

• • صحن انقلاب

• • حیاط آزادی

• • صحن مسجد گوهرشاد

• • صحن قدس

• • صحن جمهوری اسلامی

• • صحن بزرگ رضوی

• • حیاط غدیر

• • صحن باب الجواد

• • بست شیخ طوسی – منتهی به کتابخانه مرکزی

• • بست شیخ طبرسی

• • بست شیخ حر عاملی

• • بست شیخ بهایی

جزئیات مسجد گوهرشاد در حرم مطهر رضوی

این مسجد یکی از مشهورترین مسجدهای ایران است و در مجاورت حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد. در سال 821 هجری قمری ساخته شد. به دستور گوهرشاد بیگم ، شاهرخ میرزا همسر است. مساحت آن 9410 متر مربع و شامل یک صحن، چهار ایوان و هفت مصلای بزرگ است. دو مناره هر کدام به ارتفاع 40 متر در دو طرف ایوان مقصوره قرار دارد.

کتیبه ای در سمت چپ در حاشیه ایوان به خط بایسونقر یکی از بهترین خوشنویسان زمان وجود دارد. منبر صاحب الزمان در ایوان مقصوره است. در سال ۱۲۴۳ هجری قمری با چوب گردو و بدون استفاده از آهن و میخ ساخته شد. این مسجد دارای یک کتابخانه عمومی با 34650 جلد است.

مقبره امام رضا

این بنا در زیر گنبد طلا (گنبد طلا با ارتفاع 31.20 متر بارزترین نماد شهر مشهد است) و توسط ایوان‌های مختلفی احاطه شده است که هر کدام نامی جداگانه دارند. هنرمندان ماهر تمام تلاش خود را در ایجاد این مکان انجام داده اند. مربع شکل بوده و پس از تعریض حدود 135 متر مربع به مساحت آن افزوده شده است. می توانید این بنای زیبا را در تور مشهد مشاهده کنید.

دیوارها تا بیست سانتی‌متر با سنگ مرمر و نود و دو سانتی‌متر بعدی با کاشی‌های گران‌قیمت معروف به کاشی‌های سلطان سنجری پوشانده شده‌اند. بر روی این کاشی ها آیات قرآن و احادیث اهل بیت حک شده است. کتیبه مهمی که دور دیوارها نوشته شده است هشتاد سانتی متر عرض دارد که توسط علی رضا عباسی خوشنویس معروف دوره صفوی نوشته شده و سوره جمعه بر روی آن نوشته شده است.

موزه ها و سایر متعلقات تاریخی

در محدوده حرم مطهر دو موزه وجود دارد. موزه آستان قدس و موزه قرآن. موزه آستان قدس یکی از غنی ترین و نفیس ترین موزه های ایران است. این بنا در محله شرقی صحنه امام خمینی و نزدیک به میدان حرم واقع شده است. قدمت برخی از اشیای آن به قرن ششم هجری قمری می رسد. مجموعه فرش‌ها، قالی‌ها و روکش‌های طلایی مقبره همگی منحصربه‌فرد هستند و قدمت آن‌ها به قرن یازدهم و سیزدهم میلادی بازمی‌گردد. برخی از کتیبه‌های نوشته علی رضا عباسی از جمله اشیای ارزشمند هستند.

از جمله آثار هنری منحصربفرد این موزه، اولین سنگ قبر امام است که کتیبه آن به خط کوفی مربوط به سال 516 هجری قمری حک شده است. همچنین موزه قرآن در مجاورت موزه آستان قدس قرار دارد. شامل نسخ خطی نفیسی از قرآن مجید منسوب به ائمه اطهار و چند نسخ خطی طلاکاری شده است.در سال 1364 افتتاح شد. قدیمی ترین نسخه خطی منسوب به ائمه اطهار به خط کوفی بر روی پوست آهو متعلق به قرن اول هجری قمری است.

به دلیل پیشینه تاریخی حرم امام رضا، مجموعه ای از اشیاء تاریخی از جمله: مناره، نقاره خانه، سقاخانه، ساعت، دارالحفظ، محل توحید، دارالحفظ. السیاده، مسجد بالاسر، ایوان دارالرحمه، گنبد الله وردی خان، گنبد حاتم خانی، گنبد طلا، آستان قدس مهمانسرا.